چای، نوشیدنی دم کردنی است که از دیرباز آشنای مردمان مشرق زمین بوده است. آنقدر دوست داشتنی بوده است که به محض معرفی به هر فرهنگی، مردم را دلبسته خود می کرد و در طی زمان آنقدر محبوب شد که به جرات می توان گفت نوشیدن چای یکی از مشترکات فرهنگی مردم درهمه دنیاست. هر لحظه ای، هرخلوتی، هر مهمانی ای با چای، رنگ و بوی گرم تر،زیباتر و اصیل تری می گیرد. انرژی بخش روح و جسم است و این را همه چای نوشان با تمام وجود لمس کرده اند. اما راز این همه جذابیت چای چیست؟ چه خاصیتی در چای وجود دارد که تمام مردم دنیا آن را پذیرفته اند؟ در این مقاله ضمن معرفی چای با انواع آن آشنا می شویم. فواید و مزایای مختلف چای را می شناسیم. در پایان هم نکاتی را که باعث می شود، چای دوست داشتنی ما دیگر چندان مفید نباشد، بر شمرده می شود.

چای چیست ؟

می گویند چای بعد از آب، پر مصرف ترین نوشیدنی در سراسر دنیاست. لغتی که بصورت جهانی برای "چای" استفاده می شود، یعنی "tea" برآمده از خاستگاه اصلی چای یعنی چین است. چینی ها که پنج هزار سال پیش برای اولین بار، این بوته همیشه سبز را شناختند و از آن استفاده کردند، آن را "تِی" می خواندند. این بوته که توسط گیاه شناسان، کاملیا سیننسیس (Camellia Sinensis) یا کاملیا تیفرا (Camellia Theifera) نام گرفته است، می تواند بصورت وحشی به طور متوسط تا 7 متر رشد کند. اگر به برگ این گیاه پس از چیده شدن، آب جوش اضافه شود، مواد موثر و رنگی آن خارج شده و بسته به اینکه به چه روشی، اکسید یا خشک شده باشد، خواص و طعم متفاوتی ایجاد می کند.

بزرگترین تولید کننده چای در جهان، چین است که با تولید بیش از 40 در صد از حجم کل چای تولیدی در جهان در رتبه نخست قرار دارد. پس از آن مزارع سرسبز هند هستند که بیش از 20 درصد چای جهان را تولید می کنند. کنیا، سریلانکا و ترکیه نیز در بازار چای دنیا، جایگاه های بعدی را اشغال می کنند. برگ سبز چای پس از چیده شدن، ممکن است تحت فرآیند تخمیر و اکسیداسیون قرار بگیرد. ممکن است برگهایش را بلافاصله پس از چیدن خشک کنند. و نیز امکان دارد،  به طور کامل اکسید شده و سپس خشک شود. تمام این فرآیندها و روش های فرآوری چای، در محصول پایانی و نوع چای و حتی خواص آنها موثر هستند و نوع چای نهایی را نیز تغییر می دهند. در ادامه به برخی انواع چای و فواید آنها خواهیم پرداخت.

معرفی انواع چای

شاید نام چندین نوع چای معروف با روشهای دم کردن متفاوت، به گوش همه ما خورده باشد. ممکن است خودمان هم مشتری دائم تعداد انگشت شماری چای باشیم. اما واقعا حدس آن دشوار است که بگوییم چند نوع چای در سراسر دنیا وجود دارد. در سال 2010 کتابی با عنوان "دفترچه راهنمای مشتاقان چای" توسط رابرت و ماری هِیس به چای رسید، که تعداد انواع چای در سراسر دنیا را 20000 عدد گزارش کرد. البته جای نگرانی نیست، ما در اینجا قصد نداریم شما را با تمام این بیست هزار نوع آشنا کنیم! انواع معروف و متداول چای در دنیا، فقط شش نوع است و سایر انواع چای که معمولا از مخلوط کردن چای سیاه، چای سبز و چای سفید با انواع گیاهان و ادویه جات و حتی آجیل ها به دست می آیند، جزو انواع متداول چای محسوب نمی شوند. از میان این 6 دسته، 4 نوع آن کاملا معروف هستند و تنها دو نوع تا حدودی نامتداول هستند.

چای سفید : در میان انواع چای، بر روی چای سفید کمترین میزان فرآوری انجام می شود. این چای که ظریف ترین عطر و طعم را در بین انواع چای دارد، از استان فوجیان چین به دنیا معرفی شد. چای سفید از جوانه ها و برگ های غیر اکسید گیاه کاملیا ( بوته اصلی چای) بدست آمده است. در ساختار چای سفید هیچ برگ اکسید شده و سوخته ای وجود ندارد. برای اینکه برگ ها کلروفیل نداشته باشند، آنها را از نور خورشید نیز دور می کنند. چای سفید صرفا از خشک شدن گلها و جوانه های گیاه چای به دست می آید. از نظر مقدار کمتر از انواع دیگر چای تولید می شود و قیمت بالاتری دارد.

چای زرد : این چای چندان متداول نیست و فقط در استانهای هونان و سیچونان چین کشت می شود و مشتری چندانی در بازار جهانی نیز ندارد. مانند چای سبز از گلها و جوانه های گیاه کاملیا در ابتدای بهار به دست می آید.

چای سبز : قدیمی ترین نوع سرو چای، متعلق به چای سبز است. این چای پر ارزش در چین و ژاپن برای سالها مورد استفاده قرار می گرفته است. برگهای گیاه کاملیا را بوسیله تفت دادن در ماهیتابه کمی اکسید می کنند. عمر نگهداری آن 6 تا 8 ماه است و بهترین چای سبز را برگهای گیاه در اول سال ایجاد می کنند.

چای اولانگ : بهترین تعریفی که می توان از چای اولانگ کرد این است که از نظر اکسایش چیزی بین چای سیاه و چای سبز است. انواع مختلف اولانگ می تواند، با طعم قوی مثل چای سبز باشند یا اینکه رنگ تیره ای شبیه چای سیاه داشته باشند. میزان اکسید شدن چای اولانگ می تواند بین 10 تا 80 درصد متفاوت باشد.

چای سیاه : بدون شک متداول ترین نوع چای، چای سیاه است. بیشتر از انواع دیگر چای ها اکسید شده و رنگ زیادی به نوشیدنی ما می بخشد. در چین، سریلانکا، هند و خیلی دیگر از نقاط دنیا چای سیاه کشت می شود. در چین به خاطر رنگ آن وقتی که در معرض آب جوش قرار می گیرد، چای قرمز نامیده می شود.

چای پوئر (Pu-erh) : یک نوع چای کمتر متداول دیگر چای پوئر است. این چای در استان یونن چین تولید می شود. به شکل قرص و قالب معمولا به بازار عرضه می شود. این نوع چای در دو بخش خام و رسیده وجود دارد. نوع خام آن را می توان بیشتر نگه داشت تا رسیده شود. رسیده شدن در این نوع چای به این معنی است که با اکسیداسیون مصنوعی توسط باکتری تخمیر می شود. این چای که واقعا فقط در چین طرفدار دارد، می تواند ده تا پانزده سال اگر رسیده باشد، نگهداری شود. نوع خام آن ممکن است  تا50 سال نگهداری شود. چینی ها این نوع چای را چای سیاه می گویند. پس اگر اینبار با یک چینی صحبت می کردید، منظور او از چای سیاه و چای قرمز با ما متفاوت است. چینی ها به چای سیاهی که ما طرفدار آن هستیم چای قرمز می گویند و  به چای پوئر که احتمالا تعداد کمی از ما آنرا نوشیده ایم، چای سیاه می گویند.

انواع مختلف چای که در این لیست بر شمرده شد، به ترتیب دارای بیشترین آنتی اکسیدان و خاصیت ضد سرطانی و کمترین میزان کافئین هستند. توضیح اینکه اگر به دنبال بیشترین میزان آنتی اکسیدان هستید ابتدا چای سفید را امتحان کنید وپس زرد و به ترتیب تا چای پوئر که کمترین میزان آنتی آکسیدان را دارد. در عوض اگر به دنبال کافئین بیشتر هستید این لیست را باید از چای پوئر دنبال کنید و به چای سیاه و اولونگ و سپس سبز و زرد وسفید برسید.

مواد و ترکیبات مفید موجود در چای

همانطور که گفته شد، انواع مختلفی از چای در دنیا وجود دارند و هر کدام دارای خواص ومزایا و حتی معایب مربوط به خود هستند. بیشتر تفاوت ها در خواص چای از مقادیر مختلف اکسایش آن است. مواد موجود در چای باعث فواید مختلفی در چای می شوند که برخی از آنها را در اینجا بیان می کنیم.

کاتچین : گیاه چای دارای مقدار زیادی کاتچین است که نوعی پلی فنل است. کاتچین یا اپی گالوکاتچین گالات EGCG دارای خواص آنتی اکسیدانی می باشد. کاتچین یک ماده ضد سرطان است، می تواند به کاهش چربی خون کمک کند و یک ضد ویروس نیز محسوب می شود. کاتچین که یک ماده بسیار مفید است باعث کاهش قند خون و کاهش فشار خون هم می شود.گلبرگ چای اگر اکسید نشود یا خیلی کم اکسید شود و سپس خشک شود، درست مثل  اتفاقی که برای چای سفید و سبز می افتد، کاتچین زیادی خواهد داشت. اما چای سیاه که به میزان زیادی قبل از خشک شدن اکسید شده، بیشتر کاتچین خود را از دست داده و در عوض مقدار بیشتری کافئین دارد.

کافئین : تمام انواع چای دارای کافئین هم هستند اما کافئین موجود در چای سبز یا اولانگ و سفید از کافئین موجود در چای سیاه به مراتب کمتر است. هر لیوان چای دم کرده سیاه به اندازه حدود 70 تا 80 میلی گرم کافئین دارد.  البته میزان کافئین موجود در چای کمتر از یک چهارم همان میزان قهوه است. کافئین باعث افزایش سطح هوشیاری، تمرکز و تسریع گردش خون می شود و برعکس چیزی که تصور می شود میزان متعادل آن کاملا مفید است.

تئوفیلین و تئوبرومین : دو ماده دیگر هم در چای به میزان خیلی خیلی کمی وجود دارند که تئوفیلین و تئوبرومین هستند.تئوفیلین گشاد کننده مجاری هوایی است و حتی داروی آن برای درمان آسم و مشکلات ریوی تجویز می شود.  تئوبرومین هم ماده مشترک بین چای و شکلات است. این ماده انرژی زا ، محرک و ضد سرفه است . یکی از دلایلی که نوشیدن چای را برای افراد سرماخورده و هنگام سرفه توصیه می کنند، وجود همین تئوفیلین و تئوبرومین در ترکیب چای است.

تانن : باعث مزه تلخ و گس چای تانن است. این ماده به خوبی به کبد کمک می کند چرا که باعث دفع مواد زائد از بدن می شود. اما روی بد آن مربوط به جلوگیری از جذب آهن می شود. علت اینکه مشهور است که "بعد از غذا چای نخورید چرا که باعث عدم جذب آهن غذا می شود"، وجود همین تانن است. البته تحقیقات نشان می دهد تانن فقط برای آهن "غیر هِم" که در منابع گیاهی وجود دارد مشکل ساز خواهد بود. یعنی افراد گیاه خوار بهتر است بعد از غذا چای ننوشند و تانن موجود در چای روی جذب آهن موجود در گوشت تائیری نمی گذارد.  

فلوراید : فلوراید که به خاطر خواص آن در بهداشت دهان و دندان معروف است، جزو مواد موجود در چای است. فلوراید موجود در چای می تواند، از بوی بد دهان جلوگیری کند و از پوسیدگی دندان جلوگیری کند. فلوراید بیشتر در چای سبز وجود دارد.

ویتامین ها : چای دارای انواعی از ویتامین B با نقش کمک کننده به سوخت و ساز بدن است که به آرامش روانی نیز کمک می کند. مقداری ویتامین  E داردکه این ویتامین در ساختن مجدد سلول ها موثر است. چای ها دارای ویتامین  C هستند که برای سیستم ایمنی بدن مفید و حیاتی است.

وجود این مواد و عناصر در چای ، ضمن ایجاد طعم خاص در چای به آن مزایا و فوایدی نیز بخشیده است.

برخی از خواص چای

فواید چای سیاه و سبز برای لاغری : یکی از محبوبترین و معروفترین خواص چای ها تاثیر آنها بر لاغری است. چای هم بسیار کم کالری است و هم باعث افزایش سرعت سوخت و ساز بدن می شود. یک فنجان چای کمتر از 5 کالری دارد و ضمن تامین آنتی اکسیدانهای مفید و آب رسانی به بدن، به خاطر کالری کم باعث افزایش وزن هم نخواهد شد. تحقیقات ثابت کرده است ، نوشیدنی چای، چه سبز باشد چه سیاه با افزایش متابولیسم بدن باعث لاغری خواهد شد. این خاصیت به دلیل وجود پلی فنولهای مختلف در گیاه چای است. این مواد در چای سبز بیشتر و در چای سیاه کمتر هستند. نوشیدن سه فنجان چای در روز و دو ساعت بعد از هر وعده غذایی به اثر لاغر کنندگی چای کمک می کند، ضمن اینکه دیگر نگران از دست دادن آهن بدن در اثر مصرف چای نخواهید بود.

خواص چای برای زیبایی و پوست صورت : افرادی که چای نوشیدن جزء برنامه روتین و روزانه شان باشد، می توانند از این مسئله خوشحال باشند که با گذشت زمان ، پیر شدن پوستشان نسبت به سایر افراد به کمتر خواهد بود. خاصیت آنتی اکسیدانی پلی فنول موجود در چای روند پیری پوست را کند می کند. از طرف دیگر به خاطر خاصیت ضد کلسترول بودن چای و کاهش چربی خون و ایجاد سلامت قلبی عروقی، بصورت غیر مستقیم نیز روند پیر شدن پوست کند خواهد شد. کافئین هم که محرک است و جریان خون را افزایش می دهد، تاثیرات خوبی روی پوست می گذارد. کافئین موجود در چای باعث می شود خستگی و تنش از بدن و از سطح پوست دفع شود . نوشیدن چای جریان خون را سریعتر کرده و سرعت و کیفیت نوسازی سلولهای پوست تسریع می شود.

خواص چای برای قلب : تحقیقات مختلفی بر روی تاثیر مصرف چای بر سلامت قلب وعروق انجام شده است. در طی تحقیقی که در هلند بر روی بیش از 37 هزار شرکت کننده انجام شد، مشخص شد مصرف مقادیر مختلف چای از 6 فنجان در روز تا 2 فنجان در روز به طور معنا داری مرگ و میر ناشی از بیماری قلب و عروقی را کاهش می دهد. مواد موجود در چای باعث افزایش انقباض پذیری عضلات قلب می شوند و این مسئله باعث افزایش ضربان قلب و کاهش فشار خون می شود. از طرفی دیگر چای دارای ترکیبات کاهنده کلسترول و چربی خون است. مصرف چای با کاهش تصلب شراین به سلامت قلب کمک می کند واز این طریق نیز یک نوشیدنی سالم برای حفظ سلامت قلب می باشد.

خواص چای برای دندان : خاصیت  آنتی بیوتیکی و ضد ویروس که در انواع چای وجود دارد، باعث کمک به سلامت دهان و دندان می شود. از طرفی دیگر چای حاوی فلوراید نیز می باشد. فلوراید موجود در چای باعث سلامت و استحکام دندانها می شود. این فلاونوئیدها در جلوگیری از انتشار بوی بد دهان نیز موثر هستند. در تحقیقی که در سال 2014در دانشگاه پن انجام شد، مشخص شد برای از بین بردن سلولهایی که باعث ایجاد سرطان دهان می شوند، نوشیدن چای سبز مفید است. این مسئله هم جنبه ضد سرطانی چای را نشان می دهد و هم بر فواید چای برای سلامت دهان و دندان تاکید دارد. بنابراین اشتباه نخواهد بود اگر از چای به عنوان یک دهانشویه ارگانیک استفاده کرد.

خواص چای سیاه برای چشم : از سال های گذشته تا کنون از چای تازه دم کرده برای شستشو و ضد عفونی کردن چشم به عنوان یک ماده ضد میکروب استفاده می گردد. از چای هم به عنوان کمپرس گرم و هم به عنوان کمپرس سرد در تسکین و حل مشکلات مربوط به چشم استفاده می شود. این خواص به علت وجود کافئین و ترکیبات پلی فنول موجود در چای بوجود آمده است. به عنوان کمپرس سرد از چای سیاه و کیسه چای سیاه برای کاهش حلقه های سیاه زیر چشم که ممکن است به علت لاغری یا ضعف ایجاد شود استفاده می کنند. التهابات چشم و قرمزی چشم را نیز کمپرس سرد چای سیاه رفع می کند. کمپرس گرم چای نیز برای تخلیه گل مژه و نیز التهابات باکتریایی چشم مورد استفاده قرار می گیرد.

چای به عنوان یک ضد سرطان : انواع چای از چای سیاه تا چای سبز و چای اولونگ و چای سفید، دارای ترکیبات پلی فنولی هستند. پلی فنولها دارای خاصیت آنتی اکسیدانی هستند و این خاصیت باعث می شود یک سد دفاعی در برابر هجوم رادیکالهای آزاد باشند. رادیکالهای آزاد گاهی طی فرآیند های طبیعی بدن و پیر شدن در بدن به وجود می آیندو گاه به دلیلی رژیم غذایی ناسالم و محیط آلوده در بدن تولید بیماریهای مختلف و انواع سرطان می کنند. یکی از ترکیبات دیگر مفید چای که تانن است از جهش ژنتیکی یا موتاسیون جلوگیری می کند و از این طریق از بروز سرطان در بدن ممانعت می کند. مطالعات مختلف مفید بودن چای را در جلوگیری و بهبود سرطان نشان می دهند. به عنوان مثال چای سبز در درمان سرطان های سینه، معده و پوست موثر شناخته شده است. به این دلایل است که چای یک نوشیدنی دلچسب ضد سرطان نام گرفته است.

چای برای هضم بهتر غذا : اگر چه نوشیدن چای برای کسب لذت و آرامش متداول ترین دلیل مصرف آن است، اما بهتر است بدانیم مصرف به اندازه چای باعث هضم بهتر غذا و سلامت روده ها نیز خواهد شد. پلی فنول موجود در چای در روده مانند یک پری بیوتیک عمل کرده، رشد باکتریها را کم کرده و هضم و گوارش را تعدیل می کند.

نکاتی در مورد مصرف چای

مضرات چای مانده : چای اگر چه لذت بخش و به خاطر مواد موثره مفید است، اما نوشیدن بیش از حد و مصرف چای کهنه و شب مانده مضراتی برای بدن دارد.  اگر همیشه چای را برای رفع خستگی می نوشید، باید بدانیدچای کهنه باعث تشدید خستگی در بدن می شود. چای کهنه باعث مشکلات معده و رفلاکس معده خواهد شد با ایجاد سمومی در بدن باعث سردرد می شود.

میزان مصرف چای : با آنکه مصرف متعادل  انواع چای برای سلامتی بدن مفید می باشد. اما برای هر ماده مفیدی نیز میزان متعادلی را می بایست در نظر گرفت. به عنوان مثال اگر از چای سبز برای لاغری و افزایش سوخت و ساز بدن استفاده می کنید، بهتر است مصرف آن را محدود به 3 الی 4 لیوان کنید. چرا که باعث تحریک پذیری بیش از حد اعصاب می شود. از طرفی دیگر مصرف نامتعادل هر مایعی حتی آب، چون با دفع آب بیش از حد از بدن همراه خواهد بود، نتیجتا باعث عدم تعادل الکترولیت ها در بدن می شود که ممکن است اثراتی موقت و دائم بر روی سلامتی فرد داشته باشد.

خوردن چای بعد از قرص : مورد دیگری که در مصرف چای باید به آن دقت کرد اینست که چای نوشیدنی مناسبی برای مصرف هم زمان با قرص ها نیست. تحقیقات نشان داده مصرف همزمان نوشیدنی های حاوی کافئین مثل چای با داروهای آسم و آمفتامین اختلال ایجاد می کند که می تواند خطرناک باشد. مصرف همزمان چای سبز که حاوی ویتامین K  است با داروهای رقیق کننده خون مثل کومارین و وارفارین توصیه نمی شود.

در این مقاله با معرفی انواع معروف و جهانی چای، سعی شد تا بیشتر با ساختار سلامت این نوشیدنی دلچسب آشنا شویم. مزایای نوشیدن انواع چای بر شمرده شد، هر چند که ممکن است موارد بسیار دیگری نیز طی سایر تحقیقات برای این ماده مفید شناخته شوند. حقایق و نکاتی نیزدر پایان برشمرده شده که در صورتیکه به درستی در نظر گرفته شوند، می فهمیم که نوشیدن چای سراسر سود و فایده است. امیدواریم این بار که یک فنجان چای دلچسب را در  دستان خود گرفته اید، ضمن لذت از طعم و گرمای آن، متوجه تمام فواید این نوشیدنی کهن باشید، که "توجه همان به دست آوردن است."